كیفاح مەحمود كەریم
چوونە نێو قووڵایی مێژوو بەقەد ئەوەی بە هێندێ زانیاری دروستمان دەگەیەنێت، لە هەمان كاتیشدا وێنەیەكی تاریكی رووداوەكانی بەلای كەمەوە سەدەیەك لە رابردوومان بۆ دەخاتەڕوو. بۆ ئەوەی باری خوێنەر قورس نەكەم لێرەدا بەخێرایی ئاماژە بە هێندێ لاپەڕەكانی مێژووی ئەو ناوچەیە دەكەم. كە ئێستاشی لەگەڵدابێت ناوچەكە لە هەڵچوون و تەقینەوەدایە ئەو بوركانانەی بەدرێژایی مێژووەكەی دروستكراون گڕی ئاگریان هەر لێ بەرز دەبێتەوە تەڕو وشكی ئەو نەتەوانەی لەو ناوچە نیشتەجێ بوونە، پەتای عەقیدەو ئایدیۆلۆجیای خێڵەكی و نەتەوەپەرستی كوشندە سەرانسەری ناوچەكەیانی تەنیوەو هەر هەموویان پێكەوە دەسووتێنێ.
هەروەك یەكێ لە دیبلۆماسییە ئەمریكییەكان لە كاتی واژوو كردنی رێككەوتننامەی لۆزان باسی لێوە دەكات گڕكانەكەی چەندین شەڕو كارەساتی ناسۆری لێكەوتەوە، بە ملیۆنەها مرۆڤی سەر بەتەواوی نەتەوەو نەژادو ئایین و مەزهەبەكانی ناوچەكە بوونە قوربانی، رەنگە ئەوەی لەسەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستەم بەسەر كوردو ئەرمەنەكان هێنران دەستپێكی كارەسات و مەینەتییەكان بێت، ئەمەش دووپاتی ئەو راستییە دەكاتەوە رەگەزپەرستەكان بە هەموو شێوازە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەكانیانەوە سوورن لەسەر سەپاندنی دەسەڵاتێكی شمولی كوشندە، ئێستاشی لەگەڵدابێت بڵێسەی ئاگری بوركانی ناوچەكە بەتین هەڵدەستێت خامۆش نەبۆتەوە، ئا ئەوەتا داعش بە كردارە قێزەوەنە تایفییەكانی، تازەترین داهێنانیان لە نانەوەی كارەسات و مەینەتیی بەسەر عێراق و سووریا داهێنا.
لە عێراق و كوردستاندا زیاتر لەسەد ساڵ زیاترە كوردستانیەكان لە پێناو دروستكردنی دەوڵەتێكی شارستانی دیموكراتی لەگەڵ هاوبەشە عەرەبەكان و نەتەوەكانی دیكەی ناوچەكە لە هەوڵی بەردەوام دان، دەوڵەتێك پشت بە بنەماكانی هاووڵاتی بوون و پاراستنی مافی پێكهاتە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان ببەستێت لە دوای رێككەوتننامەی سایكس بیكۆی بەدناو، لە یەكەم هەنگاویاندا كوردستانیان لە راپرسییەك لەژێر سەرپەرشتی كۆمەڵەی گەلانی ئەوكات لە چارەكی یەكەمی سەدەی رابردوو ناسنامەی عێراقییان بە ولایەتی موسل بەخشی، بەو هیوایەی هاوبەشەكانی دیكەیان لە مەملەكەتی عێراق ولایەتی بەغداو ولایەتی بەسرا ئەو بەڵێنانەی بە گەلی كوردیان دابوو لە دوای پێكهێنانی دەوڵەت و چەسپاندنی بنەمەكانی، جێبەجێ بكەن و مافە مرۆیی و كەلتووری و سیاسییەكانیان لە دەوڵەتە نوێیەكە پارێزراو بێت، بەڵام پاش تێپەربوونی هەشتا ساڵ حكوومەتە یەك لەدوایەكەكانی بەغدا نەك ئەو بەڵێنانەی بە كوردیان دابوو جێەبەجێیان نەكرد، بەڵكو هەڵمەتێكی سەربازی وێرانكاریان بۆ سەر گەلی كوردستان دەست پێكردو تیایدا جۆرەها چەكی خاپووركاری سووتێنەرو كیمیایی و ناپاڵم كە لە جیهاندا بەكارهێنانی قەدەغە كراوە بەكاریان هێنا، ئەمە جگە لە گرتنەبەری سیاسەتی سووتاندنی خاكەكەی و لە هەشتاكانی سەدەی بیستەمیش پرۆسەی بەدناوی ئەنفالیان لە یەك لەسەر سێی رووبەری خاكی كوردستان ئەنجام دا بەهۆیەوە چارەگە ملیۆنێك مرۆڤ كرانە قوربانی و پێنج هەزار گوندو لادێ بە رەزو باغ و كانیاوەكانییەوە وێران كران و زیاتر لە هەشت هەزار بارزانیان كوشت، لە حەفتاكانی هەمان سەدە بە سەدەها هەزار كوردی فەیلیان بێ سەروشوێن كردن و رەگەزنامەی عێراقییان لێ سەندنەوەو خانەوادەكانیشیان بەزۆر رەوانە ئێران كردن، لە شارە هاوسنوورەكانی كوردستان لەگەڵ عێراقی عەرەبی وەك كەركووك و شەنگاڵ و زەممارو مەندەلی و دەشتی نەینەواو شێخان و عەقرەو چەند ناوچەیەكی دیكە بە درێژایی نیوسەدە 1958- 2014 سیاسەتی بەعەرەبكردن و گۆڕینی دیموگرافی پەیڕەو كرا. لە كۆتایشدا لە حوزەیران و ئابی 2014 نواندنی ئاسانكاری بۆ داگیركردنی چەند بەشێك لە كوردستانی عێراق لەلایەن رێكخراوی تیرۆریستی داعش و ئەنجامدانی قێزەوەنترین تاوان بەرامبەر ئێزدی و مەسیحییەكان لە شەنگال و دەشتی نەینەوا.
بەڵام سەرەڕای ئەو كارەسات و نەهامەتیانە، كورد لە خەبات و كاركردن لە پێناو پێكهێنانی دەوڵەتی هاووڵاتی بوونی سەردەمیانەی دیموكراتی بەردەوامبوون، تا بە هاوبەشییەكی راستەقینە عێراقێكی یەكگرتوو بپارێزن دڵسۆزانە برینەكانی رابردوو چارەسەربكەن و قەرەبووی ئەو زیانانەیان بۆ بكرێتەوە كە پێشتر بەسەریان هێنابوون، هەر بەو گیانە لە ئاداری ساڵی1970 چوونە بەغدا بەو ئومێدەی دەسەڵاتی نوێ لە چارەسەركردنی كێشەی كورد جدی بێت، پێشتریش لە شەستەكان هەمان كاریان لەگەڵ عەبدولرەحمان بەزاز ئەنجام دا، بەڵام لە هەقیقەتدا هەمیشە لایەنی دووەم نیاز پاك نەبوون، حكوومەتە یەك لەدوا یەكەكانی بەغدا هەر هەموویان سیاسەتی پەرت و بڵاویان بكە ئینجا بیان پێكەی لەگەڵ گەلی كوردو سەركردایەتییەكەی پەیڕەو دەكرد، لە ساڵی1975 تاك لایەنانە یاسای گاڵتەجاری ئۆتۆنۆمی حكوومەتیان بەسەر گەلی كورد چەسپاند، بەڵام هەرزوو شكستی هێناو زنجیرەیەك مەینەتی و شەڕی دیكەی بەدوای خۆیدا هێنا باشترین كوڕو كچی كورستان بوونە قوربانی، هەروەها ژمارەیەكیش لە رۆڵەكانی عێراق كە دوور لە ویستی خۆیان بەناچاری بەشدارییان لە شەڕەكە پێ كردبوون بوونە سووتەمەنی شەڕە نەگریسەكانیان. سیاسەتە چەوتەكانیان لە تەشەنەسەندنی زیاتری ململانێ و وێرانكاری و دواكەوتوویی وڵات هیچی دیكەی لێنەكەوتوە. تا ئەو كاتەی لە ساڵی2003 هاوپەیمانی نێودەوڵەتی رژێمی سەدام و حزبەكەیان رووخاند، كە هۆكاری سەرەكیی زۆربەی كارەسات و نەهامەتییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوون تا بەئەمرۆش دەگات.
تەنانەت كوردستانیان دەستبەرداری ئەو سەربەخۆبوونەشیان بوون كە لە ئاكامی راپەڕینە جەماوەرییەكەی بەهاری ساڵی 1991ز كە ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری لەسەردابوو بە پێی بریاری 688 ئەنجوومەنەكە چەسپابوو، هێنابوو. لە پێناو پاراستنی یەكێتی عێراق و دامەزراندنی دەوڵەتی هاونیشتیمان و هاوبەشی هەقیقی لە ژێر چەتری دیموكراتی راستەقینەو سیستەمێكی شارستانیانەو سەردەمیانە بەپەلە چوونە بەغدا تا بەشداری لە نووسینەوەی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ پاراستنی یەكێتی عێراق پاراستنی تەواوی مافی گەلانی و رێزگرتنی ویستەكانیان لە دەوڵەتێكی فیدراڵی ئیختیارییانە دوور لە تایفەگەری و رەگەزپەرستی و ناوچەگەرێتی و جیاكاری و پەراوێزخستن كە لەدەقی دەستوورەكەشدا هاتووە تەنیا پابەندبوون بەو دەستوورە یەكگرتوویی خاك و گەل و سەروەری عێراق دەپارێزێت.
بەڵام دوای تێپەربوونی زیاتر لە دەساڵ بەسەر دەرچوونی دەستووری هەمیشەیی دانانی مەرچی پابەندبوون پێیەوە، ئایا چیمان لە حوكمڕانانی بەغدا دەستكەوت؟
- دوای ئەوەی رێككەوتبووین كە وڵات دیموكراتی و شارستانی بێت، وردە وردە سیستەمی دەسەڵاتیان بەرەو تایفەگەری گۆڕی.
- گەورەترین قەوارەی نێوپەرلەمان دەوڵەتی یاسا سەرپەرشتی هەڵمەتێك لە پێناو چەسپاندنی سیستەمی زۆرینەی سیاسی دەكات، بۆ بەدیهێنانی مەبەستەكەشی هەمان شێوازی حزبی بەعس كە دروستكردنی كۆمەڵێك لە بەكرێگیراوان لە نێو كوردستان پەیڕەو دەكات گوایە ئەوانە نوێنەری گەلی كوردستانن نمایشیان بكات.
- ئابڵووقەدانی هەرێم لە رووی ئابووری و نەناردنی بەشی هەرێم لە بوودجەی گشتی لە ساڵی2014 تاكو2017 و بڕینی مووچەی فەرمانبەرانی مەدەنی و سەربازی كە بڕەكەی زیاتر لە پەنجا ملیار دۆلارە.
- پشتگوێ خستن و پەراوێزخستنی سەرجەم پێكهاتەكانی دیكەو گرتنەبەری سیاسەتی لەخۆگرتن و تواندنەوە، هاوشێوەی رژێمەكانی پێشوو تەنیا كۆكردنەوەی كەسە خۆپەڕست و هەڵپەڕستەكانی نێو پێكهاتەكانی دیكەی لە دەوری خۆی.
- داخستنی نووسینگەی نوێنەرایەتی هەرێم لە باڵیۆزخانەكانی عێراق لە دەرەوە كە ئەمەش پێچەوانەی دەستوورە.
- لابردنی تەواوی ئەندامانی پێكهاتەكانی دیكە لە هێزە چەكدارەكان و ئاسایش و هەواڵگری و پەراوێزخستن یا دوورخستنەوەیان لە پێگەی بڕیاردان.
- دامەزراندنی میلیشیای چەكدار لە دەرەوەی دامەزراوەی هێزە چەكدارە نیشتیمانییەكان لەسەر بنەمای تایفی، رازاندنەوەیان بە ئەكسسواراتی عەشیرەتگەری و كەسایەتییە لەرزۆكەكانی پێكهاتە جیاكانی دیكە كە تەنیا لە خۆی زیاتر نوێنەرایەتی هیچ پێكهاتەیەكی دیكە ناكات.
- بڵاوكردنەوەی گەندەڵیی و بەردەوامی پێدانی و بە فیڕۆدانی هەلی پێشكەوتن و دامەزراندنی دەوڵەتێكی مەدەنیانە ئەمەش لە رێگای بە فیڕۆدانی سەدەها ملیار دۆلار لە داهاتی وڵات.
- پەكخستن یا رێگریكردن لە جێبەجێ كردنی مادەكانی دەستوور لەسەروویانەوە مافی دانیشتوانی پارێزگاكان لە دروستكردنی هەرێم و دژایەتی كردنیان، وەك چۆن لەدژی داواكاری دانیشتووانی پارێزگای بەسراو ئەنبارو سەلاحەدین و نەینەوا وەستانەوە، هەروەها پەكخستنی یاسای نەوت گاز و جێبەجێ كردنی مادەی 140 و ئەنجام نەدانی سەرژمێری گشتی دانیشتوان.
ئەگەر پێشێڵكارییەكان هەموو بخەینەڕوو ئەوەندە زۆرن لیستەكە بە ئەندازەی تەواوی رووبەری عێراق و پێكهاتەكانی دوورو درێژ دەبێتەوە، تا ئەمڕۆ عێراقیان گەیاندە ریزی شكستخواردووترین و گەندەڵترین وڵاتی جیهان تۆقاندن و هەژاری تیایدا تەشەنەی كردووە. ئەمە جگە لەوە هەر لە بنەرەتەوە سەروەرییەكەی درزی تێكەوتوو و وڵاتانی هاوسێ و نا هاوسێ لە ژێر جۆرەها ناوو ناونیشان دزەیان كردۆتە ناوی، پایتەختەكەشی لە لایەن چەتەو مافیا چەكدارەكان ئەوانەی شەرعیەتیان لە لایەن خواو ئایین و مەزهەب پێ دراوەو لە هەموو گەڕەك و كۆڵانێكدا میلیشیاو حوكمی قەرەقوش و ململانێی تایفی بوونی هەیە. لەبەر ئەو هۆكارانەو لەبەر ئەوەی گەلی كوردستان لە رووی نەژادو نەتەوەو رۆشنبیری و مێژوو شارستانیەت و جوگرافیا لە گەلی عێراق بە تەواوی جیاوازە. دوای ئەوەی لە ماوەی سەدەیەكدا نەیتوانی دەوڵەتی هاووڵاتی بوون دروست بكات و ببێتە هاوبەشی هەقیقی لە قەوارەیەكی بەزۆر دروستكراو لە دوو گەل، قسەی خۆی كردو داوای كرد ببنە دوو گەل و دوو درەختی بەرهەمدارو تەندروست بە ئاشتی و دوور لە شەڕی خوێناوی و سیاسەتی شۆڤێنی و تایفی بژین، نەك تاكە درەختێكی نەخۆش و بەرهەمێكی شێواو.
